بازپیکربندی مسئلۀ قبیله‌گرایی در ایران امروز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت‌علمی دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه‌ تهران

چکیده

جامعۀ ایرانی تغییرات متنوعی در حوزه‌های مختلف تجربه نموده است، با وجود شدت و سرعت این تغییرات در مناطق ایلی و محروم کشور ازجمله استان ایلام، قبیله و ایل به‌مثابه یک‌ نهاد اجتماعی، همچنان در مناسبات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، عاملی مسلط است. هدف اصلی این مقاله، طبق نظریۀ بوردیو تحلیل و فهم بازپیکربندی قبیله‌گرایی به‌مثابه یک عادت‌واره است که دارندگان جایگاه‌های متفاوت در میدان، با بهره‌مندی از حجم و ترکیب‌های خاص سرمایه و بنابر نظریه‌های رز و روثستاین در ارتباط با وضعیت نهادی جامعه، واجد عادت‌‌واره‌‌های خاص قبیله‌گرایی‌اند و قبیله‌گرایی پدیده­ای چند بعدی با صورت­های مشابه است که  تحت‌تأثیر شکست سازمانی در ایران امروز، بازپیکربندی شده است. به‌این‌منظور، با روش ترکیبی پیمایش و مردم‌نگاری و استفاده از نمونه‌گیری خوشه‌ای، به مطالعۀ نمونه‌ای به حجم 524 نفر از جامعۀ آماری شهروندان 18 سال به بالای استان ایلام پرداخته‌ شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که بین متغیر قبیله‌گرایی با متغیرهای شکست سازمانی، آنومی اجتماعی، چرخۀ شوم نهادی، منطق زیادگی و سرمایۀ فرهنگی رابطۀ مستقیم و معنا‌دار و با سرمایۀ اجتماعی و اعتماد نهادی رابطۀ معکوس و معنا‌دار وجود دارد. آزمون مقایسۀ میانگین‌ها نشان می‌دهد که میانگین قبیله‌گرایی و ابعاد آن در بین اقشار مختلف دارای تفاوت معنا‌دار است، به‌نحوی‌که قبیله‌گرایی اجتماعی در بین طبقۀ کارگر و لایه‌های پایین طوایف در قالب نزاع‌‌های دسته‌جمعی، وصلت‌های خویشاوندی و قبیله‌گرایی سیاسی، صورت مشروع قبیله‌گرایی است که در بین خرده‌بورژوازی و بورژوازی جدید به‌منظور ارتقا در سلسله‌مراتب اداری و کسب منافع، از طریق قبیله‌ای‌کردن سیاست و انتخابات صورت می‌‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


-      ایمانی، محمدتقی (1381). تحقیق قوم‌نگاری در رویکردهای کمی و کیفی تحقیق. نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی (تبریز)، شماره‌های 184 و 183: 62-37.
-      بصیری، محمدعلی و شادیوند، داریوش (1380). رفتار انتخاباتی در جوامع مبتنی بر فرهنگ عشیره‌ای (مطالعۀ موردی حوزۀ انتخابیه دهلران). اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره‌های 167 و 168: 197-190.
-      بوردیو، پی‌یر (1394). کنش: دلایل عملی و انتخاب‌های عقلانی. ترجمه: مرتضی مردیها. تهران: انتشارات نقش و نگار.
-      بوردیو، پی‌یر (1393). تمایز: نقد اجتماعی قضاوت‌های ذوقی. ترجمه: حسن چاووشیان. تهران: نشر ثالث.
-      بون ویتز، پاتریس (1396). درس‌هایی از جامعه‌شناسی پی‌یر بوردیو. ترجمه: جهانگیر جهانگیری و حسن ‌پورسفیر. تهران: آگه.
-      پیترز، جان ندروین (1395). نظریۀ توسعه: فرهنگ، اقتصاد، جامعه. ترجمه: انور محمدی. تهران: نشر گل‌آذین.
-      جلایی‌پور، حمیدرضا و عزیزی مهر، خیام (1396). تحلیل جامعه‌شناختی ارزش‌های طبقاتی در ایران. مطالعات جامعه‌شناختی، شمارۀ 2: 336- 319.
-      حسن‌پور، آرش و قاسمی، وحید (1395). ساخت، طراحی و برازش مدل و ارائۀ سنجه‌ای برای سنجش سرمایۀ فرهنگی. مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، شماره‌های 1 و 2: 95-55.
-      حسینی، سیدامیرحسین؛ علمی، زهرا؛ شارع‌پور، محمود (1386). رتبه‌بندی سرمایۀ اجتماعی در مراکز استان‌های کشور. رفاه اجتماعی، شمارۀ 26: 84-59.
-      رز، ریچارد (1385). کارها در جامعۀ ضدمدرن چگونه پیش می‌رود: شبکه‌های سرمایۀ اجتماعی در روسیه، در سرمایۀ اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. گردآورنده: کیان تاجبخش. ترجمه: افشین خاکباز و حسن پویان. تهران: نشر شیرازه.
-      رضایی کلواری، نورالله و بحرینی، مجید (1389). مطالعۀ رابطۀ عوامل فرهنگی_اجتماعی با نزاع‌های دسته جمعی، قومی و قبیله‌ای در شهرستان لردگان. فصلنامۀ مطالعات امنیت اجتماعی، دورۀ جدید، شمارۀ 22: 162-138.
-      رومینا، ابراهیم و صادقی، وحید (1394). بررسی تأثیر طایفه‌گرایی بـر الگوی رأی‌دهی؛ مطالعۀ موردی شهرستان نورآباد ممسنی. فصلنامۀ بین‌المللی ژئوپلیتیک، شمارۀ 11: 116-84.
-      سو، آلوین. ی (1388). تغییر اجتماعی و توسعه: مروری بر نظریات نوسازی، وابستگی و نظام جهانی. ترجمه محمود حبیبی مظاهری، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
-      شارع‌پور، محمود؛ فاضلی، محمد و اقراریان، الهه (1391). مطالعۀ بین‌کشوری اعتماد. مجلۀ جامعه‌شناسی ایران، شمارۀ 4: 89-60.
-      طالب، مهدی، با همکاری موسی عنبری (1387). جامعه‌شناسی توسعه روستایی: ابعاد تغییر و توسعه در جامعه روستایی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
-      عنبری، موسی (1396). جامعه‌شناسی توسعه: از اقتصاد تا فرهنگ. تهران: سمت.
-      فلیک، اووه (1391). درآمدی بر تحقیق کیفی. ترجمه: هادی خلیلی. تهران: نشر نی.
-      قاسمی، یارمحمد؛ رستمی، بتول (1393). بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و میزان توسعه مناطق شهر ایلام. فصلنامه برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شمارۀ 20: 152-126.
-      کرایب، یان (1385). نظریه اجتماعی مدرن: از پارسونز تا هابرماس. ترجمه عباس مخبر. تهران: آگه.
-      کرمپور، مصطفی و یوسفوند، سامان (1391). بررسی نظریۀ خرده‌فرهنگ دهقانی راجرز. فصلنامۀ توسعۀ محلی (روستایی- شهری)، دورۀ چهارم، شمارۀ 2: 139-164.
-      محمدپور، احمد (1392). روش تحقیق کیفی، ضدروش 1. تهران: انتشارات جامعه‌شناسان.
-      مشونیس، جان (1395). مسائل اجتماعی. ترجمه: هوشنگ نایبی. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با همکاری شورای اجتماعی وزارت کشور. ج ا.
-      مرنیسی، فاطمه (1385). سرمایۀ اجتماعی در عمل: مورد همیاری در روستای ایت ایکتل: نقدی بر همبستگی سنتی در کشور مراکش، سرمایه اجتماعی: اعتماد، دموکراسی و توسعه. به کوشش کیان تاجبخش. ترجمه: افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: شیرازه: 652-633.
-      معیدفر، سعید (1385). جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران. همدان: نشر نور علم.
-      میرزایی‌تبار، میثم؛ حسینی، سیدمحمدحسین؛ صادقی، وحید (1396). تبیین رابطۀ طایفه‌گرایی و حقوق شهروندی (نمونه‌پژوهی: انتخابات مجلس شورای اسلامی در حوزۀ انتخابیۀ مَمَسَنی). مجلۀ پژوهش‌های جغرافیای سیاسی، شمارۀ 2: 54-25.
-      نقدی، اسدالله؛ کیانی، محسن و جعفری، راحله (1391). سطح‌بندی استان‌های کشور از بعد توسعۀ فرهنگی با نگاهی به جایگاه ایلام با استفاده از تکنیک تاکسونومی و تحلیل عاملی. فرهنگ ایلام، شماره‌های 34 و 35: 28-9.
-      نیازی، محسن؛ بهروزیان، بهروز؛ سخایی، ایوب و حسینی‌زاده آرانی، سیدسعید (1396). فراتحلیل رابطۀ بین طایفه‌گرایی و نزاع دسته‌جمعی با تأکید بر متغیر تعدیل‌گر قومیت. پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی، شمارۀ 3: 16-1.
-      هسه بایبر، شارلن نگی (1395). روش تحقیق آمیخته (به‌هم‌پیوستن نظریه با عمل). ترجمه: مقصود فراستخواه و زینب ترکمان، تهران: مؤسسۀ پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی.
-      یوسفوند، سامان (1395). مطالعۀ پدیدارشناختی مداخلات توسعه‌ای در اجتماعات محلی. رسالۀ دکتری. دانشکدۀ علوم‌اجتماعی، دانشگاه تهران.
-      Rowland, Jennifer (2009). Democracy and the Tribal System in Jordan: Tribalism as a Vehicle for Social Change. Independent Study Project (ISP) Collection. 749.
-      Spaaij, Ramon. (2006). Aspects of hooligan violence: A reappraisal of sociological research into football hooliganism. Accessible in: vuir.vu.edu.au