نقش شهروندان در مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم‌اجتماعی، دانشگاه هرمزگان

2 دانشیار گروه علوم‌اجتماعی، دانشگاه هرمزگان

3 کارشناسی ارشد پژوهش علوم‌اجتماعی، دانشگاه هرمزگان

چکیده

هدف این پژوهش، بررسی نقش شهروندان در مواجهه با بحران‌های زیست‌محیطی در شهر بندرعباس است. به‌منظور دستیابی به هدف پژوهش، از مبانی نظری مشارکت اجتماعی در دو سطح ذهنی و عینی (رفتاری)، نظریۀ کنش پارسونز، نظریۀ کاشت گربنر و دیدگاه مک‌میلان و چاویس بهره گرفته شد. روش تحقیق پیمایش و ابزار گردآوری داده‌ها پرسش‌نامه است. جامعۀ آماری شامل کلیه دانشجویان دانشگاه‌های هرمزگان، آزاد و پیام‌نور بندرعباس است. حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران‌ 320 نفر تعیین شد که به شیوۀ نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب و برحسب عامل جنسیت انتخاب شدند. داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار SPSS در دو بخش توصیفی و استنباطی تحلیل شدند. در بخش توصیفی، از آماره‌های توصیفی؛ و در بخش استنباطی از آزمون همبستگی پیرسون، آزمون اسپیرمن و تحلیل رگرسیون چندگانه بهره گرفته شد. یافته‌های تحقیق نشان داد که بین احساس تعلق اجتماعی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و میزان تماشای برنامه‌های تلویزیون داخلی با مشارکت در حفظ محیط‌زیست رابطۀ مثبت و معنی‌داری وجود دارد، اما بین میزان تماشای برنامه‌های ماهواره‌ای با مشارکت در حفظ محیط‌زیست رابطۀ معنی‌داری مشاهده نشد. براساس یافته‌ها، پاسخگویان ازنظر ذهنی آمادگی نسبتاً بالایی جهت مشارکت در حفظ محیط‌زیست داشتند اما به‌لحاظ عینی و عملی مشارکت بسیار پایینی نشان دادند. نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه نشان داد، درمجموع، 28 درصد از واریانس مشارکت در حفظ محیط‌زیست از طریق متغیرهای تحقیق قابل توضیح و تبیین است. همچنین، متغیر احساس تعلق اجتماعی با 42 درصد بیشترین تأثیر را بر متغیر مشارکت در حفظ محیط‌زیست دارد.

کلیدواژه‌ها


-      ابراهیم­زاده، حسین؛ هاشم­زهی، نوروز؛ اشتری، اباذر و مفرح، فاطمه (1393). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر تعلق شهروندان تهرانی به محله، جامعه مورد مطالعه: ساکنان بالای 18 سال منطقه 22 تهران. فصلنامه مدیریت شهری، شمارۀ 37: 164-151.
-      ادهمی، عبدالرضا و ­اکبرزاده، الهام (1390). بررسی عوامل فرهنگی مؤثر بر حفظ محیط‌زیست شهر تهران (مطالعه موردی: مناطق5 و 18تهران). مجله تخصصی جامعه­شناسی، سال اول، شماره 1: 62-38.
-      امام‌جمعه زاده، سیدجواد؛ صادقی نقدعلی، زهرا؛ رهبر قاضی، محمودرضا و نوعی باغبان، سیدمرتضی (1391). بررسی رابطه مصرف رسانه‌ای و انسجام اجتماعی (مطالعه موردی جوانان شهر تبریز).  فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی، دورۀ اول، شمارۀ 4: 31-9.
-      انصاری، حمید (1383). نظریه‌های مشارکت، جزوه درسی کارشناسی ارشد، دانشکده علوم‌اجتماعی، دانشگاه تهران.
-      اوکلی، پیتر و مارسدن، دیوید (1370). رهیافت مشارکت در توسعه روستایی. ترجمه: منصور محمودنژاد. تهران: مرکز تحقیقات و بررسی مسائل روستایی جهاد سازندگی.
-      بارو، کریستوفر (1380). اصول و روش‌های مدیریت زیست‌محیطی. ترجمه: مهرداد اندرودی. تهران: کنگره.
-      باقری­بنجار، عبدالرضا؛ رحیمی، ماریا (1391). بررسی رابطه میزان احساس تعلق اجتماعی شهروندان با میزان مشارکت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آنان (شهروندان مناطق 3 و 12 شهر تهران). مجلۀ مطالعات جامعه­شناختی شهری، شمارۀ پنجم: 170-143. 
-      باهنر، ناصر؛ جعفری کیذقان، طاهره (1389). تلویزیون و تأثیرات کاشتی آن بر هویت فرهنگی ایرانیان. فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دورۀ سوم، شمارۀ 4: 156-131.
-      ببی، ارل (1385). روش­های تحقیق در علوم‌اجتماعی. ترجمه: رضا فاضل. تهران: انتشارات سمت.
-      برخوردار، بنفشه (1393). شناخت محیط‌زیست. چاپ هفتم، تهران: دانشگاه پیام‌نور.
-      پناهنده، محمد؛ عابدین‌زاده، نیلوفر (1389). ارزیابی اثرات زیست‌محیطی کارخانه کمپوست یزد. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دورۀ دوازدهم، شمارۀ 3: 87-100.
-      تاچر، سوزان؛ کمپوس، خوزه ادگادرو ال (1382). ایجاد مشارکت میان دولت، شهروند و فعالیت‌های انتفاعی. ترجمه: محمد پسران قادر و عباس کمال‎زاده. تهران: مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.
-      توسلی، غلام‌عباس (1385). نظریه­های جامعه­شناسی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم‌انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
-      جمشیدی‌ها، غلامرضا؛ پروایی هره­دشت، شیوا؛ پیری، صدیقه و ادیب حاج‌باقری، ثریا (1393). بررسی نقش احساس تعلّق محلّه‌ای در افزایش مشارکت اجتماعی، مورد مطالعۀ محله قزل قلعه تهران. مطالعات جامعهشناختی شهری، سال چهارم،  شمارۀ 12: 24-1.
-      چلبی، مسعود (1385). تحلیل اجتماعی در فضای کنش. تهران: نشر نی.
-      حقیقتیان، منصور؛ پورافکاری، نصرالله و جعفری­نیا­، غلامرضا (1391)­. تأثیر رفتارهای اجتماعی زیست‌محیطی بر توسعۀ اجتماعی (مورد مطالعه: کارکنان پارس جنوبی عسلویه)­. مجله مطالعات توسعه اجتماعی ایران، سال پنجم، شمارۀ 1: 136-153.
-      حقیقیان، منصور؛ اسماعیلی، رضا و کریمی‌زاده اردکانی، سمیه (1394). محله‌محوری و احساس تعلق به محله در بین ساکنان شهر تهران. مطالعات جامعه‌شناختی شهری، سال پنجم، شمارۀ چهاردهم: 74-53.
-      خلیفه، محمدرضا (1387). بررسی میزان مشارکت اجتماعی مردم و عوامل مؤثر بر آن در شهر مرودشت. پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته علوم‌اجتماعی، گرایش پژوهشگری، دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دکتر شریعتی، دانشگاه فردوسی مشهد.
-      دورکیم، امیل (1381). دربارۀ تقسیم‌کار. ترجمه: باقر پرهام. تهران: نشر مرکز.
-      رحمانی، بیژن و مجیدی، بتول (1388). عوامل مؤثر بر مشارکت زنان در حفظ محیط‌زیست شهری با تأکید بر نگرش اکو فمینیستی (مطالعه موردی: مناطق 6 و 8 شهرداری شهر تهران).  فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، دورۀ دوم، شمارۀ 7: 38-15.
-      رضادوست، کریم و عابدزاده، حمید (1388). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت اجتماعی شهروندان ایلام. جامعه­شناسی کاربردی، دورۀ بیستم، شمارۀ 3 (پیاپی 35): 110-97.
-      رضادوست، کریم؛ حسین‌زاده، علی‌حسین و عابدزاده، حمید (1388). بررسی عوامل موثر در مشارکت اجتماعی شهروندان. جامعۀ شهری شهر ایلام. جامعه‌‌شناسی کاربردی، دورۀ 20، شمارۀ 3: 97-110.
-      ریتزر، جورج (1373). نظریه­هایجامعه­شناسی. ترجمه: احمدرضا غروی­زاد. تهران: نشر ماجد.
-      زارع، بیژن و روهنده، مجید (1394)، بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر مشارکت اجتماعی_سیاسی (مطالعه‌ای در باب شهروندان بالای 18 سال شهر کرج). مجله مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ نهم، شمارۀ 2: 87-64.
-      زرگر، علی‌اصغر و نوروزی کلرمی، زینب (1395). مسئولیت و نقش دولت‌های حوزۀ خلیج‌فارس در حفاظت از محیط‌زیست. فصلنامه مطالعات روابط بین‌الملل، سال نهم، شمارۀ 33: 281-251.
-      زیاری، کرامت الله؛ نیک‌پی، وحید و حسینی، علی (1392). سنجش میزان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری بر اساس الگوی حکمرانی خوب شهری_مطالعه موردی؛ شهر یاسوج.نشریه مسکن و محیط روستا، دورۀ 32، شمارۀ 141: 69-86.
-      زیاری، کرامت الله؛ نیک‌پی، وحید و حسینی، علی (1392). سنجش میزان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری براساس الگوی حکمرانی خوب شهری (مطالعه موردی: شهر یاسوج).  نشریه مسکن و محیط روستا، دورۀ 32، شمارۀ 141: 86-69.
-      ساروخانی، باقر و امیرپناهی، محمد (1385). ساخت قدرت در خانواده و مشارکت اجتماعی. پژوهش زنان، دورۀ چهارم، شمارۀ 3: 60-31.
-      سورین، ورنر و جیمز، تانکارد (۱۳۸۱).  نظریه‌های ارتباط‌جمعی. ترجمه: علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
-      شیانی، ملیحه؛ رضوی الهاشم، بهراد و دلپسند، کامل (1391). بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت شهروندان در مدیریت امور شهری. فصلنامه علمی تخصصی مطالعات شهری، سال دوم، شمارۀ 4: 240-215.
-      صالحی، صادق (1389). نگرش جدید نسبت به محیط‌زیست و مصرف انرژی. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات و ارتباطات، سال ششم، شمارۀ 20: 216-197.
-      صالحی، صادق و امام‌قلی، لقمان (1391). مطالعۀ تجربی رابطۀ آگاهی و رفتارهای زیست‌محیطی (مطالعه مناطق شهری و روستایی شهرستان سنندج). مجله مسائل اجتماعی ایران (دانشگاه خوارزمی)، دورۀ سوم، شمارۀ 1: 147-121.
-      صالحی، صادق و پازکی نژاد، زهرا (1392). محیط‌زیست در آموزش عالی: ارزیابی دانش زیست‌محیطی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی مازندران. دو فصلنامه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، سال دوم، شمارۀ 4: 220-199.
-      طالبی، ابوتراب و خوشبین، یوسف (1391). مسئولیت‌پذیری اجتماعی جوانان. فصلنامه علوم‌اجتماعی. دورۀ 19، شمارۀ 59: 207-240.
-      عباس‌زاده، محمد؛ علیزاده اقدم، محمدباقر و اسلامی بناب، سیدرضا (1391). بررسی رابطه بین سرمایۀ اجتماعی و آنومی اجتماعی. نشریه مطالعات و تحقیقات علوم‌اجتماعی، دورۀ اول، شمارۀ 1: 172-145.
-      علوی‌تبار، علیرضا (1379). بررسی الگوی مشارکت شهروندان در ادارۀ امور شهرها. تهران: مرکز مطالعات برنامه‌ریزی شهری.
-      غفاری، غلامرضا و نیازی، محسن (1386). جامعه­شناسی مشارکت. تهران: نشر نزدیک.
-      فرصت، محمد (1384). ارزشیابیآموزشزیست‌محیطیدرنظامآموزشعالیکشور. پایان‌نامه دکتری، رشته مدیریت محیط‌زیست، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
-      فرهمند، مهناز؛ شکوهی‌فر، کاوه و سیارخلج، حامد (1393). بررسی عوامل اجتماعی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی (مورد مطالعه: شهروندان شهر یزد). مطالعات جامعه‌شناختی شهری (مطالعات شهری)، دوره چهارم، شماره 10: 141-109.
-      فلاحتی، حمید (1394). بحران محیط زیست، مجله پایش سبک زندگی، شماره 91:8.
-      کرایب، یان (1385). نظریۀ اجتماعی کلاسیک. ترجمه: شهناز مسمی‌پرست، تهران: نشر آگه.
-      کردی، حسین (1385). عوامل مؤثر بر نگرش زنان به مشارکت اجتماعی در استان گلستان. پیک نور، سال پنجم، شمارۀ 1: 80-69.
-      کریمی، لیلا (1389). بررسی عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی (با تأکید بر مصرف آب). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام‌نور تهران.
-      محسنی، منوچهر و جاراللهی، عذرا (1382). مشارکتاجتماعیدرایران. تهران: نشر آرون.
-      محمودی، حسین و ویسی، هادی (1384). ترویج و آموزش محیط‌زیست؛ رهیافتی در حفاظت اصولی از محیط‌زیست. فصلنامه علوم محیطی، دوره دوم، شمارۀ 8: 64-57.
-      مقدس جعفری، محمدحسن و کریمی، رضا (1392). بررسی مشارکت اجتماعی جوانان 29 – 18 ساله شهر بم بعد از زلزله و عوامل مؤثر بر آن. فصلنامه مطالعات جامعه­شناختی جوانان. سال چهارم، شمارۀ 11: 132-111.
-      ملک‌آبادی، رضا؛ مختاری عبداللهی، عظیمه‌السادات و صادقی، حمیدرضا (1393). تحلیل و بازشناسی رفتارهای زیست‌محیطی شهری (مطالعه موردی: شهر اصفهان). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، دورۀ پنجم، شمارۀ 18: 20-1.
-      موسوی، سیدیعقوب و صفری، سحر (1395). رشد شهرگرایی و احساس تعلق محله‌ای. فصلنامه برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای، سال اول، شماره 3: 62-31.
-      موسوی، میر طاهر (1385). مشارکت اجتماعی یکی از مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی. مجله رفاه اجتماعی، دورۀ ششم، شمارۀ 23: 67-92.
-      میرعباسی، اشرف السادات؛ حسن‌پور، محمد و پناهنده، محمد (1389). شناسایی عوامل مؤثر بر مشارکت زیست‌محیطی با کمک نظریه کنش موجه. سیزدهمین همایش ملی بهداشت محیط، کرمان، دانشگاه علوم‌پزشکی کرمان.
-      نواح، عبدالرضا؛ فروتن‌کیا، شهروز و پورتر کارونی، محمد (1390). بررسی رابطه بین میزان دین‌داری با ارزش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی شهروندان (مطالعه موردی: شهر اهواز). مطالعات جامعه‌شناختی شهری، شمارۀ اول: 77-98.
-      نوروزی، فیض‌الله و بختیاری، مهناز (1388). مشارکت اجتماعی و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن. فصلنامهراهبرد، سال هجدهم، شمارۀ 53: 269-249.
-      نیکخواه، هدایت‌الله و احمدی، زهرا سادات (1396). بررسی عوامل فرهنگی_اجتماعی مؤثّر بر مشارکت اجتماعی شهروندان شهر بندرعباس. مطالعات توسعۀ اجتماعی-فرهنگی، دوره ششم، شمارۀ 1: 159-184.
-      نیکخواه، هدایت‌الله و جهانشاهی‌فرد، سمیرا (1393). بررسی میزان مسؤولیت‌پذیری اجتماعی شهروندان بندرعباس و عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر برآن. مطالعات جامعه شناختی شهری ،سال پنجم، شمارۀ 13: 109-134.
-      واعظ مدنی، بهناز السادات (1396). بحران های زیست محیطی ایران،ماهنامه کارایی، شماره 34: 30-25.
-      وحیدا، فریدون و نیازی، محسن (1383). تأملی در مورد رابطه بین ساختار خانواده و مشارکت اجتماعی در شهر کاشان. نامه علوم‌اجتماعی، دورۀ یازدهم، شمارۀ 3 (پیاپی 23): 145-117.
-      ویسی، هادی و مجدالدین، اکبر (1389). بررسی سازوکارها و زمینه مشارکت عمومی در حفاظت از محیط‌زیست. نشریه محیط‌زیست طبیعی، دوره شصت و سوم، شماره 1: 107-93.
-      هرسیج، حسین؛ محمود اوغلی، رضا؛ عیسی‌نژاد، امید و رهبر قاضی، محمودرضا (1391). بررسی تأثیرات مصرف رسانه‌ای بر هویت اجتماعی دانشجویان دانشگاه اصفهان. جامعه‌شناسی کاربردی، دورۀ 23، شمارۀ 23: 92-75.
-      همتی، تورج (1380). بررسیعواملفرهنگیاجتماعیدرآموزشزیست‌محیطیوموانع مشارکتمردمدرحفاظتازمحیط‌زیستاستانایلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان ایلام.
-      یزدان‌پناه،  لیلا  و حکمت فاطمه (1393). بررسی عوامل مؤثر بر مسئولیت‌پذیری اجتماعی جوانان (مطالعة دانشجویان دانشگاه شهیدباهنر کرمان). مجله مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 8، شمارۀ 2: 128-152.
-      Agarwal, B. (2010). Does women’s proportional strength affect their participation? Governing local forests in South Asia. World Development, 38(1): 98–112.
-      Akomolafe, O. (2011). Impact of Personal Factors on Environmental Education in Tertiary Institutions in Ekiti State, Nigeria. International Journal for Cross-Disciplinary Subjects in Education, 1(1): 559-564.
-      Arnstein, S. (1971). A ladder of citizen participation in the USA. London: Royal Town Planning Institute.
-      Budak, D. (2005). Behavior & Attitude of Student Toward Environmental Issues at Faculty of Agricultural, Turkey, Jurnal of Applied Sciences, 5(7):1224 – 1227.
-      Cicognani, E, et al. (2008). Social Participation, Sense of Community and Social Well Being: A Study on American, Italian and Iranian University Students. Social Indicators Research, 89(1): 97–112.
-      Ellison, C. G. (1999). The social and political participation of black American. Social force, 20(3): 681-701.
-      Gaotri, H. (1986). popular participation in development, participation in development. Paris: UNESCO:150.
-      Kollmuss, A, Agyeman, J. (2002). Mindin the Gap: Why People Act environmentally and what are the Barriers to Pro-environmental Behavior? Journal of Environmental Education Research, 8(3): 239-260.
-      McMillan, W. D. & Chavis, M. D. (1986). Sense of community: A definition and a theory. Journal of Communjty Psychology,vol14,issue1: 6-23.
-      Oguz, D, Cakci, I.; Kavas, S. (2010). Environmental Awareness of University Students in Ankara ،Turkey. African Journal of Agricultural Researc, 5(19): 2629 – 2636.
-      Parsons, T. (1951). The social system. New York, The Free press.
-      Teksoz, G, Sahin, E. & Ertpinar, H. (2010). a New Vision for Chemistry Education Students: Environmental Education. International Journal of Environmental & Science Education, 5(2): 131-149.
-      Wandersman, A.; Florin, P. (2000). Citizen Participation and community organizations. In J. Rappaport & E. Seidman (Eds), Handbook of community psychology, New York.
Xu Q1, Perkins DD; Chow JC. (2010).Sense of Community, Neighboring, and Social Capital as Predictors of Local Political Participation in China. American Journal of Community Psychology, no45: 259-271.