از هنجارگرایی تا هنجارگریزی: سنخ‌شناسی همنوایی اجتماعی و تحلیل‌کیفی شرایط علّی موثر بر آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی مسائل‌اجتماعی‌ایران، دانشگاه خوارزمی

چکیده

افزایش نرخ جرایم در سال­های اخیر در ایران (خصوصاً در شهرتهران)، توجه به موضوع همنوایی با هنجارهای اجتماعی را برجسته کرده است. در این میان، مطالعه شرایط و موقعیت­هایی که کنش را ایجاد می­کند (مبتنی بر هنجارگرایی یا هنجارگریزی، بر مبنای روایت کنشگران اجتماعی و ارائه یک سنخ­شناسی از تیپ­های همنوایی و یا ناهمنوایی)، حوزه­ای عمدتاً مغفول مانده در جامعه­شناسی ایرانی است.
از این­رو، پژوهش حاضر با اتخاذ روش­شناسی کیفی و با کاربست تکنیک مصاحبه عمیق  نیمه ساختاریافته و مصاحبه با 19 مرد و زن ساکن در شهر تهران، به دنبال کشف ابعاد گوناگون همنوایی و شرایط علّی موثر بر آن از منظر کنشگران اجتماعی است
نتایج این تحقیق حاکی از آن است که افراد بر اساس «آگاهی معطوف به نظر» از چرایی و دلایل وجودی یک هنجار اجتماعی مطلع شده  و  بر اساس «آگاهی معطوف به نتیجه» می­تواند یک امر هنجاری را تشخیص داده و از تبعات رعایت هنجارها و یا تخطی از آنها نیز مطلع شوند. از سوی دیگر افراد در زمان مواجهه با یک هنجار با ارجاع به پیامدهای احتمالی  آن (مثبت یا منفی)، تصمیم به کنش می­گیرند. لذا پیامدانگاری و محاسبه آن از مهمترین عوامل همنوایی با هنجار است.
از یک سو کشش­های درونی مبتنی بر لذت­طلبی و یا جامعه­ستیزی، عدم فرصت­ها و انسداد راه‌های مشروع جهت دستیابی به اهداف بر همنوایی اجتماعی موثر بوده و از سوی دیگر مقاومت فرهنگیِ خرده فرهنگ­های گوناگون در جامعه، مانند خرده فرهنگ جوانان و یا طبقات بالای جامعه با نوعی انحراف و تعارض عامدانه با هنجارهای مسلط همراه است (به منظور به چالش کشیدن قدرت حاکم) که این مسئله میزان همنوایی را به شدت کاهش می­دهد.
بر این اساس،  تیپ­های گوناگون همنوایی عبارتند از: همنوایی متعهدانه،  همنوایی مصلحت گرایانه، همنوایی اجبارگرایانه و  همنوایی عادت گرایانه. تیپ­های هنجارشکنی نیز عبارتند از: هنجارشکنی غافلانه، هنجارشکنی عامدانه، هنجارشکنی منفعت گرایانه، هنجارشکنی اجبارگرایانه و هنجارشکنی عادت گرایانه.

کلیدواژه‌ها


-         آرون، ریمون (1386). مراحل اساسی اندشیه در جامعه شناسی. ترجمه: باقر پرهام. تهران: انتشارات علمی- فرهنگی.
-         ارزش­ها و نگرش­های­ایرانیان (1381). یافته­های­پیمایش در 28 استان­کشور. وزارت فرهنگ­و­ارشاداسلامی.
-         پورافکاری، نصرت­الله (1385). فرهنگ­ جامعروانشناسیروان­پزشکی­ و­ زمینه­های­ وابسته. تهران: انتشارات فرهنگ­معاصر.
-         -ریتزر، جرج (1385). نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
-         سراج­زاده، حسین (1383). نیمه­پنهان، گزارش نوجوانان شهر تهران از کجروی­های­اجتماعی و دلالت­های آن برای مدیریت­فرهنگی. مجله علوم­انسانی دانشگاه شهیدبهشتی. شماره 41 و 42.
-         سراج­زاده، حسین وجواهری، فاطمه (1382). نگرش­ها و رفتاردانشجویان، تهران: دفتر مطالعات و برنامه­ریزی­فرهنگی­اجتماعی. وزارت علوم تحقیقات و فناوری.
-         صدیق­سروستانی، رحمت­الله (1383). آسیب­شناسی­اجتماعی. تهران: انتشارات دانشگاه­تهران.
-         طالبان، محمدرضا (1378). دینداری و بزهکاری در بین جوانان تهران. تهران: اداره آموزش­وپرورش منطقه 5.
-         عبدی، عباس (1381). نارسایی­های قانون و حقوق در فرهنگ­عمومی، در معمای حاکمیت­قانون در ایران. تهران: انتشارات طرح­نو.
-         فخرایی، سیروس (1375). بررسی میزان قانون­پذیری و عوامل موثر بر آن. دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی آذربایجان­شرقی، طرح­پژوهشی.
-         فیروزجائیان­گلوگاه، علی­اصغر (1388). تحلیل جامعه­شناختی قانون­گریزی در شهر تهران، رساله دکتری. دانشکده علوم­اجتماعی، دانشگاه­تهران.
-         قاسمی، وحید (1383). سنخ­شناسی دانشجویان بر مبنای پدیده روابط دختر و پسر. فصلنامه مطالعات­جوانان. شماره 7.
-         قدیری­اصلی، باقر (1376). سیر اندیشه­اقتصادی. تهران: انتشارات­دانشگاه.
-         کرایب، یان (1379). نظریه­اجتماعی­مدرن؛ از پارسونز تا هابرماس. ترجمه: عباس­مخبر. تهران: انتشارات آگه.
-         کریمی، یوسف (1384). روان­شناسی­اجتماعی، مفاهیم، نظریه­ها و کاربرد. تهران: نشرارسباران.
-         کوزر،لیوئیس (1386). زندگی واندیشه بزرگان جامعه­شناسی. ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.
-         کیوستو، پیتر (1386). اندیشیه­های بنیادی در جامعه­شناسی. ترجمه: منوچهرصبوری. تهران: انتشارات نی.
-         لیتل، دانیل (1381). تبیین در علوم­اجتماعی. ترجمه: عبدالکریم­سروش. تهران: موسسه فرهنگی­صراط.
-         محمدپور، احمد (1389). روشدرروش. تهران: انتشارات جامعه­شناسان.
-         محمدپور، احمد (1390). روش تحقیق­کیفی، ضدروش 1، منطق وطرح در روش­شناسی ­کیفی. تهران: انتشارات جامعه­شناسان.
-         محمدپور، احمد (1390). روش تحقیق­ کیفی، ضدروش 2، مراحل و رویه­های عملی در روش­شناسی­ کیفی. تهران: انتشارات جامعه­شناسان
-         معیدفر، سعید (1379). جامعه­شناسی مسائل­اجتماعی ایران. تهران: انتشارات سرزمین­ما.
-         ممتاز، فریده (1381). انحراف­اجتماعی، نظریه­ها و دیدگاه­ها. تهران: شرکت­ سهامی­انتشار.
-         نظرسنجی از مردم تهران درباره رعایت­قانون (1373). مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­های صدا و سیمای جمهوری­اسلامی­ایران.
-         نظرسنجی از مردم تهران درباره چگونگی رعایت ­قانون (1374 الف). مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­های صدا و سیمای جمهوری­اسلامی­ایران.
-         نظرسنجی از مردم تهران درباره چگونگی رعایت­قانون (1374 ب). مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­های صدا و سیمای جمهوری­اسلامی­ایران.
-         نظر­سنجی از مردم تهران درباره میزان قانون­پذیری و چگونگی رعایت­قانون (1377). مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه­های صدا و سیمای جمهوری­اسلامی­ایران.
-         ولد، جرج و دیگران (1380). جرم­شناسی­نظری. ترجمه: علی­شجاعی. تهران: انتشارات ­سمت.
-         Akers, Ronald L (1991). Self-control as a general theory of crime. Journal of Quantitative Criminology.
-         Beirne, Piers and James Messerschmidt (1995). Criminology. Harcourt Brace & Company. United States of America.
-         Carstairs, Catherin (2002). Becoming a "Hype": Heroine Consumption Sub Cultural Formation and Resistance in Canada.1945- 1961. www. Proquest.com (accessed 29 January 2010).
-         Charmaz, K (2003). Grounded theory: Objectivist and constructivist methods. In N. K. Denzin & Y. S. Lincoln (eds), Strategies for qualitative inquiry (2nd ed., pp. 249-291) Thousand Oaks, CA: Sage.
-         Gottfredson, Michael R. & Hirschi, Travis (1990). A general Theory of Crime, Stanford: Stanford UniversityPress.
-         Gilgun, J. F. (2002). Conjectures and refutations: Governmental funding and qualitative research. Qualitative Social Work, 1 (3), 359-375.
-         Glaser, BG (1978). Theoretical Sensitivity: Advances in the methodology of Grounded Theory, Sociology Press.
-         Hirschi, Travis (1969). Causes of delinquency, Berkeley and Los Angeles, University of California Press.
-         Hebdige, Dick (1979). Subculture. The meaning of style. London, Methuen.
-         Horton, Paul B. and Chesyer L. Hunt (1987). Sociology. Singapore: McGraw-Hill.
-         Levine, J. M (1980). Reaction to opinion deviance in small group. In P. B. Paulus (Ed), Psychology of group influence. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
-         Merton, Robert (1971). Social Structure and Anomie. in Mass Society in Crisis, Bernard Rosenberg, Israel Gerver and William Howton, New York, Macmillan Company.
-         Patton, Michael Quinn (2002) Qualitative Research & Evaluation Methods. London: Sage Publisher.
-         Peterson, R, D, Wunder, D, F and H, L, Mueller (1999). Social Problems, United State, Prentice Hall.
-         Siegel, Larry, J (2007). Criminology: Theories, Patterns and Typologies, Thomson Wadsworth, Canada.
-         Siegel Larry and Joseph Senna (1977). Juvenile Delinquency. New York: West Publishing Company.