مطالعه جامعه‌شناختی پدیده زیست غیررسمی کارتن‌خوابان در خانه‌پاتوق‌های شهر مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد برنامه ریزی رفاه اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

پدیده بی‌خانمانی باتوجه به اهمیت ویژه آن در مسائل اجتماعی امروزه ایران، قابلیت پژوهش از جهات گوناگون را داراست. دراین‌راستا، پژوهش حاضر در زمینه خانه‌پاتوق‌هایی انجام گرفته که درقامت یکی از الگوهای زیست خیابانی مورد توجه کارتن‌خوابان بوده و به‌رغم اهمیت ویژه آن مورد غفلت واقع شده است. این پژوهش درپی ارائه تصویری بالنسبه ژرفانگر از پدیده خانه‌پاتوق است. پرسش اصلی تحقیق حاضر چنین بوده که اساسا چه عواملی منجر به گزینش خانه‌پاتوق جهت مراجعه روزمره و یا اسکان موقت درمیان کارتن‌خوابان شده است؟ بدین منظور از رویکرد کیفی و روش نظریه زمینه‌ای استفاده شده است. جامعه نمونه شامل گروه‌های بی‌خانمانی بوده که در اشکال مختلف، به خانه‌پاتوق‌های شهر مشهد مراجعه کرده‌اند. ساکنان موقت، مراجعان روزانه، مالکان و متصدیان خانه‌پاتوق‌ها و درنهایت واسطه‌گران مواد مخدر، شامل این جامعه بوده‌اند. گردآوری یافته‌ها بر اساس نمونه‌گیری نظری و با استفاده از نمونه‌گیری گلوله‌برفی انجام شده است. در پژوهش حاضر،  15 خانه‌پاتوق مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت با مردان و زنان بی‌خانمان ساکن موقت یا مراجعه‌کننده روزانه، مالکان خانه‌پاتوق‌ها، فروشندگان مواد مخدر، واسطه‌گران کالاها و مطلعین کلیدی مصاحبه انجام گرفته است. علاوه بر انجام 30 مصاحبه، در پژوهش حاضر از مشاهده نیز بهره گرفته شده است. تحلیل داده‌‌ها به روش نظریه‌زمینه‌ای انجام شده است. برمبنای یافته‌ها، خانه‌پاتوق به مثابه پناهگاه و ضمانت‌بخش امنیت نسبی کارتن‌خوابان، به عنوان پدیده محوری ذکر شده است. شرایط علّی شامل زیست مسالمت‌آمیز پاتوق؛ تقابل با جرم‌انگاری، غریبگی با گرم‌خانه‌ها و خانه‌پاتوق‌ها؛ و مقوّم درآمدزایی بوده است. شرایط زمینه‌ای شامل خانه‌پاتوق در قامت مهمان‌خانه کارتن‌خوابی، بهره‌مندی از اطلاعات خیابان‌خوابی و تمایل به پنهان‌سازی هویت خویش بوده و شرایط مداخله‌ای شامل عضویت در شبکه معتادان خانه‌پاتوق، روابط عاطفی و تسهیلات حوزه مواد مخدر است. استراتژی‌های استمراربخشی به تعاملات شبکه‌ای درآمدزا، کنش‌های مخاطره‌آمیز ضمانت‌بخش اعتبار، درآمدزایی در امر اسکان، واسطه‌گری و قاعده‌مندسازی رفت‌وآمد شناسایی شده است. درنهایت پیامدها شامل محرومیت از خدمات سازمان‌های مردم‌نهاد، آسیب‌پذیری زنان و تشدید اعتیاد است. نتایج حاکی از آن است که رواج‌ الگوهای درآمدی و شبکه‌ای و ازسویی شکل‌یابی شبه‌مهمان‌خانه معتادان، نقش مهمی در استقبال از خانه‌پاتوق‌ها ایفا کرده است. درنهایت غریبگی با گرم‌خانه و نامتناسب‌دانستن آن با جایگزینی به‌نام خانه‌پاتوق پاسخ داده شده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • ایتزن، دی استنلی؛ باکازین، ماکزین و کلی ایتزن اسمیت (1396). مسائل اجتماعی از دیدگاه انتقادی، ترجمه هوشنگ نایبی، جلد دوم، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه هنر، فرهنگ و ارتباطات با مشارکت شورای اجتماعی کشور
  • ایثاری, مریم, شجاعی زند, علیرضا, آروین, بهاره (1398). تعاملات میان سیاست‌های شهری و زیستِ غیررسمی تهیدستان در فضای شهری: ارائه یک مدل نظری. توسعه محلی (روستائی-شهری), 11(1), 1-24. doi: 10.22059/jrd.2019.74360
  • آقایی، سیدسعید؛ کلدی، علیرضا؛ ثوقی، منصور ثوقی (1396). نقش فضای شهری بر زندگی روزمره کارتن ‌خواب‌های شهر تهران. مجله مطالعات جامعه‌شناسی، زمستان 1396 - شماره 37 علمی-پژوهشی (دانشگاه آزاد) (18 صفحه - از 7 تا 24)
  • باروز ، روجرز ، پلیس ، نیکلاس ، کویلگارس ، دبورا (1396). بی خانمانی و سیاستگذاری اجتماعی ، ترجمه محمد خانی ، انتشارات علمی و فرهنگی شهرداری تهران ، تهران
  • پاکزاد، جهانشاه (۱۳۸۷). سیر اندیشه ها در شهر سازی (۳) از فضا تا مکان، صص ۱۸۱- ۲۲۳٫محمدپور ، احمد(1389). طرح های تحقیق با روش های ترکیبی : اصول پارادایمی و روش های فنی ، مجله مطالعات اجتماعی ایران ، شماره 10 ، ص 106-141
  • دیّاری، مرتضی (1397). تحلیل روایت طرد اجتماعی زنان کارتن‌خواب در شهر تهران، (طرح پژوهشی)، تهران، مرکز مطالعات زنان دانشگاه تهران
  • دیّاری، مرتضی (1398). مطالعه طرد اجتماعی در بین گروه‌های آسیب‌پذیر(افراد کارتن‌خواب دو شهر تهران و مشهد)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی و رفاه اجتماعی، دانشگاه تهران: دانشکده علوم اجتماعی
  • زیبرا، مارتین (1385)، نظریه‌های جامعه شناسی طردشدگان اجتماعی، ترجمه سیدحسن حسینی، تهران، نشر آن
  • صادقی، علیرضا (1397). زندگی روزمره تهی‌دستان شهری. تهران: انتشارات آگاه
  • صادقی فسایی, سهیلا, نیکدل, نرمین (1394). مطالعه کیفی از نحوه درک و تصور کنشگران از مصادیق تحقیر اجتماعی. جامعه شناسی کاربردی, 26(2), 41-58.
  • علیوردی نیا، اکبر (1387)،"جامعه شناسی کارتن خوابی"، تهران:انتشارات جامعه شناسان.
  • غفاری ، غلامرضا؛ حبیب‌پور گتابی، کرم (1394). سیاست اجتماعی؛ بنیان‌های مفهومی و نظری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران
  • فلیک، اووه (1391). در آمدی بر تحقیق کیفی، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نشر نی.
  • لوفور، هانری (1393).ماتریالیسم دیالکتیکی، ترجمه آیدین ترکمه، تهران: نشر تیسا.
  • کلانتری، عبدالحسین؛ روشنفکر، پیام؛ نصراصفهانی، آرش؛ آرام، هاشم (1395). سیاست‌گذاری اجتماعی در مواجهه با پدیده کارتن‌خوابی، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران؛ شهرداری تهران، گروه پژوهش‌های راهبردی اجتماعی و فرهنگی
  • فیروزآبادی، سیداحمد؛ صادقی، علیرضا (1392). طرد اجتماعی: رویکردی جامعه‌شناختی به محرومیت‏‫ (بررسی مفهومی، دیدگاه‌های نظری و مطالعات موردی در ایران)، تهران : انتشارات جامعه‌شناسان‏
  • واعظی، رضا؛ چگین، میثم؛ اصلی پور، حسین (1396). چالش‌های سیاست‌گذاری در حوزه گردشگری سلامت ایران مبتنی بر رویکرد تحلیل مضمون. فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، سال سیزدهم، شماره 41، بهار 1397، 40-1
  • مرکز آمار ایران (1398). گزارش یافته‌های طرح جمع‌آوری اطلاعات پروانه‌های ساختمانی صادر شده در سال 1398، تهران، ایران
  • مشونیس، جان (1395). مسائل اجتماعی، ترجمه هوشنگ نایبی، تهران، پژوهشگاه هنر، فرهنگ و ارتباطات
  • نصر اصفهانی، آرش (1389) اعتیاد ، طرد و کارتن خوابی ، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم اجتماعی گرایش جامعه شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران
  • هاروی، دیوید (1395). از حق به شهر تا شهرهای شورشی، ترجمه خسرو کلانتری و پرویز صداقت، تهران ، انتشارات آگاه
  • Bell, M., & Walsh, C. A. (2015). Finding a Place to Belong: The Role of Social Inclusion in the Lives of Homeless Men. The Qualitative Report, 20(12), 1974-1994. Retrieved from https://nsuworks.nova.edu/tqr/vol20/iss12/4
  • Chamberlain, C., & Johnson, G. (2011). Pathways into adult homelessness. Journal of Sociology, 2011 The Australian Sociological Association, 1–18 DOI:10.1177/1440783311422458 
  • Chamberlain, C. (2014) Homelessness: re-shaping the policy agenda?, AHURI Final Report No.221. Melbourne: Australian Housing and Urban Research Institute. Available from: <http://www.ahuri.edu.au/publications/projects/p53017>.
  • Carmona,Mathew,(2006),“Public places, urban spaces”, Architectural press, Elsevier, Oxford.
  • Culhane, D. P., Metraux, S., Park, J., Schretzman, M., & Valente, J. (2007). Testing a Typology of Family Homelessness Based on Patterns of Public Shelter Utilization in Four U.S. Jurisdictions: Implications for Policy and Program Planning
  • Cunningham, M. J., & Slade, A. (2019). Exploring the lived experience of homelessness from an occupational perspective. Scandinavian journal of occupational therapy, 26(1), 19-32.
  • Doug A Timmer, D Stanley Eitzen, Kathryn D. Talley, D Stanley Eitzen (2019). Paths to Homelessness, Extreme Poverty and The Urban Housing Crisis. Published by Routledge 52 Vanderbilt Avenue, New York, NY 10017
  • Fiorati, R. Carretta, R. Kebbe, L. (2014). Inequalities and Social Exclusion among Homeless People: A Brazilian Study. American International Journal of Social Science. Vol. 3, No. 6
  • John R. Belcher & Bruce R. DeForge (2012) Social Stigma and Homelessness: The Limits of Social Change, Journal of Human Behavior in the Social Environment, 22:8, 929-946, DOI: 10.1080/10911359.2012.707941
  • Győri, P. (2009): Változás és állandóság – a hajléktalanügy elmúlt húsz évéről [Change and permanence – on the past twenty years of the issue of homelessness]. Presentation at the Hajléktalanügyi országos konferencia (Balatonföldvár, Hungary).
  • Harvey, D. (2012). Rebel cities: from the right to the city to the urban revolution. Verso Books.
  • Hasket, M. Perlman, S. Cowan, B (2014). Supporting families experiencing homelessness: Current practices and future directions, Springer New York Heidelberg Dordrecht London. DOI 10.1007/978-1-4614-8718-0
  • Hayes, Alan, Gray, Matthew, Edwards, Ben (2008). Social inclusion [electronic resource]: origins, concepts and key themes. "Paper prepared by the Australian Institute of Family Studies for the Social Inclusion Unit, Department of the Prime Minister and Cabinet" "October 2008"
  • Lankenau, S. E., Clatts, M. C., Welle, D., Goldsamt, L. A., & Gwadz, M. V. (2004). Street careers: Homelessness, drug use, and sex work among YMSM. International Journal of Drug Policy, 16, 10–18.
  • Lefebvre, Henri (1976). Reflections on the politics of space, Translated by Michael J. Enders, Antipode, A radical Journal of Geography.
  • Miranda Jane Cunningham & Anita Slade (2017): Exploring the lived experience of homelessness from an occupational perspective, Scandinavian Journal of Occupational Therapy, DOI: 10.1080/11038128.2017.1304572
  • Patton, M. (2002). Qualitative research and evaluation methods. Thousand Oaks: California.
  • Peter Somerville (2013) Understanding Homelessness, Housing, Theory and Society, 30:4, 384-415, DOI: 10.1080/14036096.2012.756096
  • Robinson, T. (2017). No Right to Rest. Urban Affairs Review, Police Enforcement Patterns and Quality of Life Consequences of the Criminalization of homelessness doi:10.1177/1078087417690833 Aykanian, A, Fogel, S. (2019). The Criminalization of Homelessness, Homelessness Prevention and Intervention in Social Work pp 185-205
  • Raven hill, Megan (2008) The culture of homelessness.Ashgate Publishing, Hampshire, UK
  • Shier, M., C. A. Walsh and J. R. Graham. 2007. “Conceptualizing Optimum Homeless Shelter Service Delivery: The Interconnection between Programming, Community, and the Built Environment.” Canadian Journal of Urban Studies, 16(1): 58–75.
  • Shamai, Shmuel (1991), Sense of place: An empirical measurement, Isreael, Geoforum volume 22, pp. 347-358.
  • Tyner, James (2012). Space, place, and violence: violence and the embodied geographies of race, sex, and gender, first published 2012 by Routledge 711 Third Avenue, New York, NY 10017
  • WATTS, B. FITZPATRICK, S. JOHNSEN, S. (2018). Controlling Homeless People? Power, Interventionism and Legitimacy. Journal of Social Policy. Vol 47.
  • WEISBURD, D., WYCKOFF, L. A., READY, J., ECK, J. E., HINKLE, J. C., & GAJEWSKI, F. (2006). DOES CRIME JUST MOVE AROUND THE CORNER? A CONTROLLED STUDY OF SPATIAL DISPLACEMENT AND DIFFUSION OF CRIME CONTROL BENEFITS. Criminology, 44(3), 549–592.doi:10.1111/j.1745-9125.2006.00057.x 
بررسی مسائل اجتماعی ایران
دوره 12، شماره 2
پاییز و زمستان 1400
اسفند 1400
صفحه 287-328

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار